Het idee dat we geen
vrije wil hebben, komt geregeld terug. De calvinisten zeiden het al, dat alles
toch vastligt volgens een hoger plan (hoger dan de zeespiegel, alleszins); één
misstap en je was eigenlijk toch al voorbestemd om naar de hel te gaan. Pech! Dat
kan ik alleen maar interpreteren als een vrijgeleide om van heel je leven een
feest te maken, want een misstap (zoals gedefinieerd door orthodoxe
religieuzen) begaan we allemaal op een bepaald moment. Maar ik ben
waarschijnlijk niet de beste bron van theologisch inzicht.
In de iets modernere
wereld van neuronen en elektromagnetische velden wordt er bij momenten eveneens met
veel poeha verkondigd dat we geen vrije wil hebben, zoals blijkbaar ook in dit nieuwe boek,
dat ik (uiteraard) niet gelezen heb. Maar ik kan de achterliggende gedachte wel
al raden, en voel een onbestemde, door genetica en levensloop opgelegde drang
om mijn gedacht hier tegenover te plaatsen.
We moeten in de eerste
plaats natuurlijk een goeie definitie van het concept vrije wil vinden, en daar
knelt de schedel al onmiddellijk. Want vrije wil is geen duidelijk afgelijnd
concept, net zo min als bewustzijn. Een bewering als zouden wij, mensen,
trotste, meest rechtoplopende en minst behaarde der primaten, geen vrije wil
hebben, komt meestal neer op het idee dat elke keuze volgens een (in theorie)
voorspelbaar proces wordt afgehandeld, waardoor ook de uitkomst voorspelbaar
is. We zouden niets meer zijn dan banale computertjes, onze software bepaald
door biologie en ervaring. Er zit dan misschien geen groots plan achter, maar
geloof maar niet dat je echt controle over je leven hebt; je keuzes worden voor
jou gemaakt, door, euh, je hersenen?
Het leunt aan bij dit experiment dat de beslissingen van proefpersonen tot zeven seconden eerder kon ‘lezen’ dan
dat de proefpersonen zich hiervan bewust waren. Hieruit afleiden dat we geen
vrije wil hebben, vereist echter een nodeloze tweedeling tussen het bewustzijn
en de rest van de werking van de hersenen. Ik wil het liever niet het
on(der)bewuste noemen, omdat dat een strikte scheiding tussen de twee impliceert.
Vergelijk het met 12 Angry Men, courtroom drama
for the ages. (U mag ook aan de versie uit 1957 denken.) In de rechtszaal
krijgen de juryleden de informatie gepresenteerd over een moordzaak, een beetje
zoals ik onlangs informatie zocht over scheerapparaten, want ik ben goed in het
kopen van leuke nieuwe dingen voor mezelf (buiten mijn wil om). Vervolgens trekt
de jury zich terug, om te beraadslagen; de meeste juryleden hebben echter al
een idee gevormd over de schuld van de beklaagde. Net zo overwoog ik de
verschillende types en merken, niet noodzakelijk op een bewuste, rationele
manier: geen haar op m’n hoofd (zing!) dat durft beweren dat een zwart
scheerapparaat met rode accenten me beter zou liggen dan een babyblauw
exemplaar, maar een “stoere tools voor stoere jongens” idee speelt vast mee in
mijn beslissingsproces.
Onder de juryleden bevindt
er zich gelukkig ook een man die zijn twijfels had over het aangevoerde bewijs
(gelukkig, want anders was er geen film); die zeurende stem in je hoofd die
zegt “heb je dat scheerapparaat wel nodig?” en “kost het niet te veel voor wat
het is?”. In de film slaagt juror #8 erin om iedereen te doen twijfelen en
wordt de beschuldigde uiteindelijk vrijgesproken (geen spoiler alerts voor werken
uit de vorige eeuw). De weifelende stemmetjes in mijn hoofd konden echter niet
met zo veel gezag spreken en ik kan me nu onder de douche scheren.
De beslissing die de
onderzoekers konden registeren zeven seconden voor de proefpersoon zich er
bewust van werd, is het moment waarop het laatste jurylid zich laat overtuigen
om de groep te volgen en onschuldig te oordelen. De proefpersoon wordt er zich echter
pas bewust van op het moment dat het verdict in de rechtszaal wordt voorgelezen,
op het moment dat zij haar keuze formuleert voor zichzelf. Maar waarom zou het daarom minder haar eigen keuze zijn?
Een concept van vrije
wil bedenken dat onafhankelijk van omgevingsfactoren opereert, lijkt me een
beetje onzinnig. Natuurlijk nemen we beslissingen op basis van wat we weten en
meegemaakt hebben. Wat zou een bewuste ik, en de vrije wil die die ik meen te
hebben, anders zijn dan een geheel van ervaringen, vervat in een complex
netwerk van neuronen en elektrische signalen? Hoe zou de tumultueuze en
afwisselend verschrikkelijke en prachtige geschiedenis van de mens te verklaren
zijn zonder individuen met vrije wil?
Oei, wacht, dat wou ik
niet schrijven. Ik bedoel sorry, schat, voor dat scheerapparaat. Het was
sterker dan mezelf.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten